۱۹اردیبهشت همزمان با بزرگداشت شیخ کلینی به نام «روز اسناد ملی و میراث مکتوب» نامگذاری شده. روزی که بایستی در آن اهمیت حفظ اسناد یادآوری شود. در این مقاله با ما همراه باشید تا به طور مفصل به این اسناد و میراث بپردازیم.
وضعیت نسخ و اسناد در ایران قدیم
رسم حفظ و نگهداری از اسناد و مدارک دولتی در ایران از دیرباز تا کنون رایج بوده است. در دوران هخامنشیان، هسته‌ی مرکزی و زیربنای تشکیلات اداری امپراطوری توسط "بایگانی سلطنتی" تشکیل می‌شد. در حقیقت، بایگانی سلطنتی نقش بسیار مهمی در روند تشکیلات اداری داشت. بعد از فتح ایلام، ایرانیان با لوحه‌های گلی آشنا شدند که به خط میخی نوشته می‌شد و در نوشتن مکاتبات اداری کاربرد داشت.
ایرانیان در میانه‌ی قرن پنجم پیش از میلاد از مواد و متریالی همچون چرم و پاپیروس برای مکاتبه استفاده می‌کردند. اما به دلیل آسیب‌پذیری این مواد، اسناد و مدارک دوره‌ی هخامنشی دوام زیادی نیاوردند و بیشتر آن‌ها از میان رفت. اسناد باقی مانده از دوران هخامنشی در مقایسه با اسناد موجود در آرشیوهای منطقه، بسیار کم است.
خوشبختانه با وجود ظرافت و آسیب‌پذیری این اسناد مهم، تعدادی از آن‌ها که از چرم و پاپیروس بوده، در شنزارهای مصر یافت شد. یکی از این گنجینه‌های پرارزش، یک کیسه پستی با چندین نامه است. این نامه‌ها که به دلایل نامعلومی به مقصدشان نرسیده‌اند، شامل دستورهایی به افراد مختلف بوده و در سال های ۴۱۰ تا ۴۱۱ ق.م نوشته شده است.
بی‌شک سازمان‌های آرشیوی سلطنتی ایران در بابِل، اکباتان، شوش، پرسپولیس و دیگر شهرهایی که محل زندگی شاهان ایرانی بود، وجود داشت. بعد از تسلط یونانیان بر ایران، اسکندر با بهره گیری از شیوه‌ها و بنیادهای آرشیوی ایرانیان، سازمان آرشیوی سلطنتی ایران را توسعه داد و حتی زمانی که نسخه‌های اصلی اسنادش در یک آتش سوزی از بین رفت، دستور داد با استفاده از رونوشت اسناد که در دست فرماندهان نظامی بود، اسناد از بین رفته را مجددا بازنویسی کنند.
اسناد و میراث ملی پس از اسلام
در دوران پس از اسلام نیز با توجه به تأکید فراوان آموزه‌های اسلامی روی فرهنگ کتابت، حجم اسناد مکتوب؛ نیاز به سازماندهی و نگهداری آن‌ها را افزایش داد. همچنین کوشش مسلمانان در امر مهم کتابت و پاسداری از قرآن، خود نقش بسزائی در حرکت رو به جلوی این فرایند، ایفا کرده است. طولانی ترین آیه‌ی قرآن نیز، به موضوع ثبت اسناد و کتابت آن‌ها اختصاص دارد.
شیوه‌ی ایرانیان در نگهداری اسناد دیوانی، بعدها آنچنان گسترش پیدا کرد که در سایر حکومت‌ها نیز رایج شد. آن‌ها شیوه‌ی ایرانیان را در حفظ و نگهداری اسناد، در سرزمین‌های خویش نیز به کار بردند. در دوره صفویه رونوشت تمام ارقام مربوط به امور مالی و احکام و نشانه‌ها و نامه‌ها و اسناد در دفاتر مخصوصی ثبت و ضبط می‌شد.
محل نگهداری این دفاتر که "انبار دفترخانه دیوان اعلا" نام داشت ظاهراً عمارت چهلستون در اصفهان بود.
در دوره قاجاریه نیز از زمان فتحعلی شاه قاجار، اسناد و مکاتبات و سواد فرمان‌ها در خود دربار نگهداری و حفاظت می‌شد. در زمان ناصرالدین شاه، علاوه بر بخش نگهداری اسناد دربار، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه و اسناد مالی در دستگاه میرزا یوسف خان مستوفی الممالک گردآوری می‌شد، اما روش صحیحی برای نگهداری اسناد و نوشته‌ها وجود نداشت تا سرانجام در سال ۱۲۷۸ شمسی، وزارت خارجه به پیروی از روش بایگانی کشورهای اروپایی، بایگانی خود را مرتب نمود.
سازمان اسناد ملی ایران
یکی از سازمان‌های دولتی ایران ، سازمان اسناد ملی ایران است. آرشیو ملی ایران، در اجرای وظایف قانونی که در اساسنامه‌ی تأسیس سازمان اسناد ملی ایران و نیز مصوبه شماره ۱۰۳۳۸۲/۱۹۰۱ مورخ۹/۶/۱۳۸۱ شورای عالی اداری، مبنی بر ترکیب این سازمان با کتابخانه ملی و تشکیل سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، پیش‌بینی شده است.
این سازمان، فرایندهای شناسایی، فراهم‌آوری، نگهداری و حفاظت، سازماندهی و اطلاع‌رسانی اسناد ملی ایران را بر عهده دارد. اجرای این فرایند، در تشکیلات جدید سازمان بر عهده معاونت اسناد ملی با چهار اداره کل گذاشته شده است؛ و انجام آن در روندی متصل و با انجام وظایفی مشخص برای هریک از ادارات کل محقق می‌شود.
لایحه تأسیس سازمان اسناد ملی ایران در ۱۸ آبان ۱۳۴۸ تصویب شد.
نمونه نسخ خطی بازنویسی شده در سایت بانک کتاب ناهید قابل تهیه‌اند.
